گروه نرم افزاری آسمان

 فصل چهارم : پرتوی از دانش امام / درآمد



فصل چهارم : پرتوی از دانش امامدرآمددر این بخش که کاوشی است درباره گستره دانش امام علی علیه السلام از یک سو تلاش گسترده پیامبر خدا در جهت پرورش علمی امیر مؤمنان، نموده شده است و از سوی دیگر ، به استعداد عظیم امام علیه السلام و سعه وجودی آن حضرت و کوشش بی دریغ مولا علیه السلام برای فراگیری دانش از پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره دارد . همچنین جایگاه والای امام علیه السلام در دانش و چیرگیِ شگفت آن بی همتای روزگار ، بر انواع دانش ها بررسی شده است . این چگونگی ، و تأمّل در سرفصل های بخش یازدهم، پژوهشگر را به شدّت علاقه مند می سازد که پرتوی از علوم گسترده مولا علیه السلام را بنگرد و با گوشه هایی از دانش انباشته آن حضرت ، آشنا شود. آنچه در فصل یازدهم و با عنوان «پرتوی از دانش علی علیه السلام » آمده ، در واقع ، پاسخی است به این خواست طبیعی که با دقّت در سرفصل های بخش یازدهم چنان که گفتیم در پندار ما رُخ می نمود. با این تأکید که این همه ، نَمی است از یَم و کم ترین چیزی است که با آن می توان نمونه هایی را از دانش علی علیه السلام ارائه داد. این فصل ، با همه گستردگی ، در برابر آنچه از دانش مولا علیه السلام به ما رسیده ، بسی اندک است، و روشن است که آنچه به ما رسیده نیز در سنجش با آنچه مولا علیه السلام تبیین کرده بوده و به جهاتی که در جای خود، علل و عواملش بحث شده است به دست

.


ص: 581

ما نرسیده ، بسی اندک است. در واقع ، تأمّل در گستره دانش امام علی علیه السلام بسی شگفت آور است. قلم ، آن گاه که می خواهد درباره دانش علی علیه السلام حقیقتی را رقم زند و واقعیتی را بر نماید ، در برابر دریایی موج خیز و ناپیدا کرانه قرار می گیرد؛ دریایی موج بر موج که نه کرانه آن پیداست و نه ژرفای آن ، دست یافتنی! خامه چگونه می تواند ابعاد دانش او را بنمایاند که باب «علم» و «حکمت» پیامبر خدا و «گنجینه بزرگ دانش» او و همه انبیای الهی بوده است؟ قلم ، چه سان می تواند گستره علمی علی علیه السلام را رقم زند که تمام دانش هایِ قرآنی، دینی، بلایا و منایا (حادثه ها و سرنوشت ها) را در نوردیده بود و گذشته ها و آینده ها برایش چونان آنچه در پیشِ دید است ، روشن و آفتابی بود؟ علی علیه السلام به تصریح روایات ، تمامت «علم کتاب» را در اختیار داشت، که اندکی از آن به آصف بن بَرخیا قدرت داده بود تا تخت بلقیس را که فرسنگ ها از سلیمان دور بود ، در کم تر از یک چشم به هم زدنی ، نزد او حاضر کند. اکنون باید نیک تأمّل کرد و از سر تنبّه ، اندیشید که این گستره دانش ، تا کجاست؟ و آیا می توان از نگاشته ها و دفترها و... آن را بَر نمود و ابعاد آن را نشان داد؟ دانش گسترده او چنان بود که چون اندکی از آن بر نموده می شد، دیده ها خیره می گشت و خِردها را حیرت می گرفت و رعشه بر اندام ها می افتاد. به این کلام مولا علیه السلام بنگرید : إنْدَمَجْتُ عَلی مَکْنُونِ عِلمٍ لو بُحتُ بِهِ لَاضْطَرَبْتُمْ اضطِرابَ الأرْشِیَهِ فی الطویّ البَعیده . (1) من در اسراری سر به مُهر فشرده شده ام که اگر از آنها سخن بگویم ، چون ریسمان در دلِ چاهی ژرف ، به لرزه خواهید افتاد . چگونه می توان ابعاد دانشی را ترسیم کرد که آنچه اندکی از آن به اقتضای حال ،

.

1- .نهج البلاغه : خطبه 5 .

ص: 582

و نه واقع ، در چهارده قرن پیش درباره : پیدایش جهان آفرینش، آفرینش فرشتگان و آسمان و زمین و انسان و حیوان، جامعه شناسی، روان شناسی، تاریخ، ادبیات، فیزیک، زمین شناسی و... رُخ نموده، برای دانشیان امروز ، با همه تطوّر و تکامل علوم ، تازگی دارد؟ آیا می توان تمام زوایای دانش کسی را که بلندْقامت و استوار ایستاد و صلای «سَلونی قبلَ أن تَفقدونی» را در داد و هرگز و در برابر هیچ پرسشی فرو نمانْد و این مدّعا در تاریخ پیش و پس از او جز خود او مصداقی نیافت، شناخت و شناساند؟! گستره دانش او در هاله ای از ابهام مانده و خواهد ماند؛ چرا که پیامبر خدا فرمود : ما عَرَفَ اللّهَ حَقَّ مَعْرِفتِهِ غَیری وغَیرُکَ ، وَما عَرَفَکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ غَیرُ اللّهِ وَغَیری . (1) جز من و تو ، کسی خدای را به درستی نشناخت و جز خدا و من ، کسی تو را [ ای علی!] درست نشناخت . قلم در دست هر کس و با هر توانی باشد ، جز اعتراف به ناتوانی ، چاره ای ندارد. بدین سان ، متنبّی وار باید از تبیین ابعاد و علوم علی علیه السلام اظهار ناتوانی کرد و سکوت را که در هنگامه ای چنین، گویاترین است (2) پیشه ساخت، و خامه را به خود او سپرد تا مگر اندکی از آنچه را یافته ، وا گوید و قطره ای از امواج خروشان حقایق و معارف دریاوارش را بر نماید . ای علی که جمله عقل و دیده ای! شمّه ای وا گو از آنچه دیده ای. (3)

.

1- .ر . ک : ج 8 ص 253 (جز خدا و من ، کسی او را نشناخت) .
2- .ر . ک : ج 9 ص 269 (متنبّی) .
3- .ر . ک : مثنوی معنوی .

ص: 583



پرتو اوّل : خداشناسی

اشاره

پرتو اوّل : خداشناسیباب اوّل : فضیلت خداشناسیباب دوم : راه های خداشناسیباب سوم : مانع های خداشناسیباب چهارم : آنچه در شناخت خدا ممکن نیستباب پنجم : صفات ثبوتیباب ششم : صفات سَلبیباب هفتم : مجموعه نام ها و صفات

.


ص: 584

الباب الأوّل : فضل معرفه اللّه1 / 1أهَمِّیَّهُ مَعرِفَهِ اللّهِالإمام علیّ علیه السلام :ما یَسُرُّنی لَو مِتُّ طِفلاً واُدخِلتُ الجَنَّهَ ولَم أکبُر فأَعرِفَ رَبّی عَزَّ و جَلَّ . (1)

عنه علیه السلام :مَعرِفَهُ اللّهِ سُبحانَهُ أعلَی المَعارِفِ . (2)

عنه علیه السلام :العِلمُ بِاللّهِ أفضَلُ العِلمَینِ . (3)

عنه علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ کَمُلَت مَعرِفَتُهُ . (4)

عنه علیه السلام :أوَّلُ الدّینِ مَعرِفَتُهُ . (5)

.

1- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 74 عن أبی الفرج ، ربیع الأبرار : ج 2 ص 60 ، کنز العمّال : ج 13 ص 151 ح 36472 .
2- .غرر الحکم : ح 9864 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 486 ح 8989 .
3- .غرر الحکم : ح 1674 .
4- .غرر الحکم : ح 7999 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 431 ح 7384 .
5- .نهج البلاغه : الخطبه 1 ، الاحتجاج : ج 1 ص 473 ح 113 ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 126 ح 215 .

ص: 585



باب اول : فضیلت خداشناسی

1 / 1 اهمیّت خداشناسی

باب اول : فضیلت خداشناسی1 / 1اهمیّت خداشناسیامام علی علیه السلام :خوش نداشتم که در کودکی می مُردم و وارد بهشت می شدم و به بزرگ سالی نمی رسیدم تا پروردگارم عز و جل را بشناسم .

امام علی علیه السلام :شناخت خداوند سبحان ، بالاترینِ شناخت هاست .

امام علی علیه السلام :خداشناسی ، برترینِ دو دانش است .

امام علی علیه السلام :آن که خدا را بشناسد ، شناختش کامل شده است .

امام علی علیه السلام :آغازِ دین ، شناخت خداست .

.


ص: 586

1 / 2بَرَکاتُ مَعرِفَهِ اللّهِالإمام علیّ علیه السلام :التَّوحیدُ حَیاهُ النَّفسِ . (1)

عنه علیه السلام :من عَرَفَ اللّهَ سُبحانَهُ لَم یَشقَ أبَدا . (2)

عنه علیه السلام فی خُطبَتِهِ فی صِفَهِ المَلائِکَهِ : ووَصَلَت حَقائِقُ الإِیمانِ بَینَهُم وبَینَ مَعرِفَتِهِ ، وقَطَعَهُمُ الإِیقانُ بِهِ إلَی الوَلَهِ (3) إلَیهِ ، ولَم تُجاوِز رَغَباتُهُم ما عِندَهُ إلی ما عِندَ غَیرِهِ . قَد ذاقوا حَلاوَهَ مَعرِفَتِهِ ، وشَرِبوا بِالکَأسِ الرَّوِیَّهِ مِن مَحَبَّتِهِ ، وتَمَکَّنَت مِن سُوَیداءِ (4) قُلوبِهِم وَشیجَهُ (5) خیفَتِهِ . (6)

عنه علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ تَوَحَّدَ . (7)

عنه علیه السلام :سَهَرُ العُیونِ بِذِکرِ اللّهِ خُلصانُ العارِفینَ ، وحُلوانُ المُقَرَّبینَ . (8)

عنه علیه السلام فی دُعائِهِ : یا أمَلَ العارِفینَ ، ورَجاءَ الآمِلینَ . (9)

عنه علیه السلام :الشَّوقُ خُلصانُ العارِفینَ . (10)

.

1- .غرر الحکم : ح 540 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 40 ح 883 .
2- .غرر الحکم : ح 8954 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 463 ح 8427 .
3- .الوله : ذهاب العقل ، والتحیُّر من شدّه الوجد (النهایه : ج 5 ص 227 «وله») .
4- .سویداء القلب : حبّته وقیل : دمه (لسان العرب : ج 3 ص 227 «سود») .
5- .الوشیجه : عرق الشجره ، ولیف یُفتل ثمّ یشدّ به ما یُحمل . ووَشَجت العروق والأغصان : إذا اشتبکت (النهایه : ج 5 ص 187 «وشج») .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 91 ، بحار الأنوار : ج 57 ص 110 ح 90 .
7- .غرر الحکم : ح 7829 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 452 ح 8101 .
8- .غرر الحکم : ح 5612 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 286 ح 5163 وفیه «دأب» بدل «حلوان» .
9- .بحارالأنوار : ج 87 ص 242 ح 51 ، مستدرک الوسائل : ج 6 ص 341 ح 6958 کلاهما نقلاً عن مصباح ابن الباقی .
10- .غرر الحکم : ح 855 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 40 ح 923 .

ص: 587



1 / 2 برکت های خداشناسی

1 / 2برکت های خداشناسیامام علی علیه السلام :یگانه پرستی ، زندگی جان است .

امام علی علیه السلام :هر کس که خدای سبحان را بشناسد ، هرگز تیره بخت نمی شود .

امام علی علیه السلام در سخنرانی اش درباره ویژگی فرشتگان : حقایق ایمان ، بین آنان و شناخت خدا پیوند خورده است و یقین به او ، آنان را به شیدایی او کشانده است و علاقه شان از آنچه نزد اوست ، به سوی آنچه نزد غیر اوست ، نمی رود . شیرینی شناختش را چشیده اند و جام لبریز از محبّتش را نوشیده اند و در ژرفای دل هایشان ، شاخه های بیم پروردگار ، ریشه دوانده است .

امام علی علیه السلام :آن کس که خدا را بشناسد ، تنهایی می گزیند .

امام علی علیه السلام :شبْ بیداریِ چشم ها به یاد خدا ، انتخاب عارفان و پیشکش مقرّبان است .

امام علی علیه السلام در دعایش : ای آرزوی عارفان و امید آرزومندان !

امام علی علیه السلام :شوق ، برگزیده عارفان است .

.


ص: 588

عنه علیه السلام :الخَوفُ جِلبابُ العارِفینَ . (1)

عنه علیه السلام :البُکاءُ مِن خیفَهِ اللّهِ لِلبُعدِ عَنِ اللّهِ عِبادَهُ العارِفینَ . (2)

عنه علیه السلام :عَجِبتُ لِمَن عَرَفَ اللّهَ کَیفَ لا یَشتَدُّ خَوفُهُ ؟ ! (3)

عنه علیه السلام :أعلَمُ النّاس بِاللّهِ أکثَرُهُم لَهُ مسَأَلَهً . (4)

عنه علیه السلام فی دُعاءٍ دَعا بِهِ فی مَسجِدِ جُعفِیٍّ : إلهی کَیفَ أدعوکَ وقَد عَصَیتُکَ ، وکَیفَ لا أدعوکَ وقَد عَرَفتُکَ . (5)

عنه علیه السلام :أعلَمُ النّاسِ بِاللّهِ أکثَرُهُم خَشیَهً لَهُ . (6)

عنه علیه السلام :أعلَمُ النّاسِ بِاللّهِ سُبحانَهُ أخوَفُهُم مِنهُ . (7)

عنه علیه السلام :مَن سَکَنَ قَلبَهُ العِلمُ بِاللّهِ ، سَکَنَهُ الغِنی عَن خَلقِ اللّهِ . (8)

عنه علیه السلام :ثَمَرَهُ المَعرِفَهِ العُزوفُ عَن دارِ الفَناءِ . (9)

عنه علیه السلام :مَن صَحَّت مَعرِفَتُهُ انصَرَفَت عَنِ العالَمِ الفانی نَفسُهُ وهِمَّتُهُ . (10)

عنه علیه السلام :یَسیرُ المَعرِفَهِ یوجِبُ الزُّهدَ فِی الدُّنیا . (11)

.

1- .غرر الحکم : ح 664 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 24 ح 242 .
2- .غرر الحکم : ح 1791 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 53 ح 1386 .
3- .غرر الحکم : ح 6261 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 329 ح 5646 .
4- .غرر الحکم : ح 3260 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 122 ح 2795 .
5- .المزار للشهید الأوّل : ص 270 عن میثم .
6- .غرر الحکم : ح 3157 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 111 ح 2418 .
7- .غرر الحکم : ح 3121 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 121 ح 2762 .
8- .غرر الحکم : ح 8896 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 463 ح 8415 .
9- .غرر الحکم : ح 4651 .
10- .غرر الحکم : ح 9142 .
11- .غرر الحکم : ح 10984 .

ص: 589

امام علی علیه السلام :ترس [ از خدا] ، جامه رویین عارفان است .

امام علی علیه السلام :گریستن از ترس خدا به دلیل دور شدن از خدا ، عبادت عارفان است .

امام علی علیه السلام :در شگفتم از کسی که خدا را شناخته ، امّا ترسش فزونی نیافته است!

امام علی علیه السلام :داناترینِ مردم به خدا ، کسی است که بیشتر از همه از او درخواست می کند .

امام علی علیه السلام در دعایی که در مسجد جُعفی خواند : خدای من! چگونه تو را بخوانم ، در حالی که نافرمانی ات کرده ام؟ و چگونه تو را نخوانم ، در حالی که تو را شناخته ام؟!

امام علی علیه السلام :داناترینِ مردم به خدا ، کسی است که بیش از همه از [ عظمت ]او بیم دارد .

امام علی علیه السلام :داناترینِ مردم به خدای عز و جل کسی است که بیش از همه از [ عذاب] او می ترسد .

امام علی علیه السلام :کسی که خداشناسی در دلش جای گیرد ، بی نیازی از بندگان خدا ، در او جای گرفته است .

امام علی علیه السلام :میوه شناخت ، روی برتافتن از سرای نیستی است .

امام علی علیه السلام :کسی که شناختش درست باشد ، جان و همّتش از دنیای فناپذیر ، دور می شوند .

امام علی علیه السلام :اندکیْ شناخت ، موجب عدم دل بستگی به دنیاست .

.


ص: 590

عنه علیه السلام :یَنبَغی لِمَن عَرَفَ اللّهَ سُبحانَهُ أن یَرغَبَ فیما لَدَیهِ . (1)

عنه علیه السلام :یَنبَغی لِمَن عَرَفَ اللّهَ سُبحانَهُ أن لا یَخلُوَ قَلبُهُ مِن رجَائِهِ وخَوفِهِ . (2)

عنه علیه السلام مِن دُعائِهِ بَعدَ صَلاهِ الصُّبحِ : سُبحانَکَ اللّهُمَّ وبِحَمدِکَ ! مَن ذا یَعرِفُ قَدرَکَ فَلا یَخافُکَ ؟ ! ومَن ذا یَعلَمُ ما أنتَ فلا یَهابُکَ ؟ ! (3)

عنه علیه السلام :العارِفُ وَجهُهُ مُستَبشِرٌ مُتَبَسِّمٌ ، وقَلبُهُ وَجِلٌ مَحزونٌ . (4)

عنه علیه السلام :کُلُّ عارِفٍ مَهمومٌ . (5)

عنه علیه السلام :کُلُّ عارِفٍ عائِفٌ (6) . (7)

عنه علیه السلام :العارِفُ مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَأعتَقَها ، ونَزَّهَها عَن کُلِّ ما یُبَعِّدُها ویوبِقُها . (8)

عنه علیه السلام :لا یَنبَغی لِمَن عَرَفَ عَظَمَهَ اللّهِ أن یَتَعَظَّمَ ؛ فَإِنَّ رِفعَهَ الَّذینَ یَعلَمونَ ما عَظَمَهُ اللّهِ أن یَتَواضَعوا لَهُ . (9)

.

1- .غرر الحکم : ح 10935 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 549 ح 10131 .
2- .غرر الحکم : ح 10926 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 551 ح 10167 .
3- .بحار الأنوار : ج 87 ص 341 ح 19 و ج 94 ص 245 ح 11 کلاهما نقلاً عن اختیار السیّد ابن الباقی .
4- .غرر الحکم : ح 1985 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 60 ح 1515 .
5- .غرر الحکم : ح 6827 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 376 ح 6341 .
6- .وفی طبعه النجف : «عازف» .
7- .غرر الحکم : ح 6829 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 376 ح 6343 .
8- .غرر الحکم : ح 1788 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 53 ح 1384 .
9- .الکافی : ج 8 ص 390 ح 586 عن محمّد بن الحسین عن أبیه عن جدّه عن أبیه ، نهج البلاغه : الخطبه 147 .

ص: 591

امام علی علیه السلام :هر که خدای سبحان را می شناسد ، سزاوار است که به آنچه نزد اوست ، رو کند .

امام علی علیه السلام :هر که خدای سبحان را می شناسد ، سزاوار است که دلش از امید و بیم او تهی نباشد .

امام علی علیه السلام در دعایش پس از نماز صبح : منزّهی تو ای خداوندگار ! و سپاس ، تو راست . کیست که قدر تو را بشناسد و از تو نترسد؟ و کیست که بداند تو کیستی و از تو نهراسد؟

امام علی علیه السلام :عارف ، رویَش گشاده و خندان است و دلش ترسان و اندوهگین .

امام علی علیه السلام :هر عارفی غمین است .

امام علی علیه السلام :هر عارفی ، رویگردان است .

امام علی علیه السلام :عارف ، کسی است که نفْس خویش را بشناسد و آن را آزاد سازد و از هر آنچه نفس را دور و هلاک می کند ، پاکیزه اش گرداند .

امام علی علیه السلام :سزاوار نیست کسی که عظمت خدا را می شناسد ، خود را بزرگ شمارد ؛ زیرا والاییِ مقام کسانی که عظمت خدا را می دانند ، به این است که برای او فروتنی کنند .

.


ص: 592

. .


ص: 59